Δεν έμεινε τίποτε στο νησί, στα μέσα του 19ου αιώνα
Επιμέλεια:
Κώστας Τσαλαχούρης
Ο Charles Cottu, αξιωματικός του Ναυτικού-Lieutenant de Vaisseau που οι εντυπώσεις του, είδαν το φως, τον Απρίλιο 1844 από τις σελίδες 809-836 του περιοδικού “Revue des Deux Mondes”, τελειώνει την αφήγησή του:
«Ήδη ο Μωχάμετ Β’ είχε παρακινήσει όλες τις μουσουλμανικές δυνάμεις, ενάντια στα οχυρά της Ρόδου, μοναδικό σημείο της Ανατολής, όπου κυμάτιζε το λάβαρο του Σταυρού.
Ενώ κόντευε να υποκύψει, το τάγμα δραστηριοποιήθηκε χάρις τον ιπποτικό Amé IV, κόμη της Σαβοΐας, κι εξανάγκασε τους Τούρκους να λύσουν την πολιορκία. Από τότε, ο Amé IV πήρε το έμβλημα της Ρόδου με αυτά τα τέσσερα γράμματα σαν επιγραφή: F.E.R.T.-Fortitudine(1) Ejus Rhodum Tenuit(2).
ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ
Αργότερα, όταν ο Σουλεϊμάν έστειλε τους γενίτσαρους και τους πασάδες του με τη διαταγή να φέρουν στο παλάτι τα κλειδιά της πόλης ή τα καταδικασμένα κεφάλια τους, η Ευρώπη έμεινε κουφή στην ύψιστη κραυγή αγωνίας των Αδελφών του Ελέους.
Μάταια οι αδελφοί πήγαν από βασίλειο σε βασίλειο, μάταια οι ποιητές τραγούδησαν μέσα στις φιλάρεσκες αυλές, μπροστά στις κυρίες και τους ευγενείς, τις περιπέτειες αυτής της χριστιανικής Ιλιάδας. Οι μέρες πίστης και ιπποτισμού δεν υπήρχαν πια.
Η Αγγλία υιοθετούσε τον προτεσταντισμό.
Ο Φρανσουά ο πρώτος και ο Charles-Quint, μάλωναν για την Ιταλία.
Ο Πάπας είχε τα αυτιά του κλειστά.
Το τάγμα εγκαταλειμμένο υπέκυψε και αποσύρθηκε στη Μάλτα, όπου έπληττε, μέχρι τη μέρα, που, εγκαταλειμμένο και πάλι, εκδιώχθηκε από το τελευταίο του καταφύγιο από την Αγγλία, η οποία μπόρεσε να γράψει μπροστά στο παλάτι του Λαβαλέτ αυτή την επιγραφή, που λέει δυο φορές ψέματα: «Αυτό το νησί, δόθηκε στην ακαταμάχητη Αγγλία από την ευγνώμονα Ευρώπη».
Τίποτα δεν τάραζε το ονειροπόλημά μου.
Η πόλη της Ρόδου
ΑΠΕΡΑΝΤΟΣΥΝΗ
Η ζέστη ήταν υπερβολική. Τα νησιά, οι ξέρες της Ανατολής, κολυμπούσαν μέσα σε καυτούς ατμούς. Καμιά πνοή δεν περνούσε από τον φλεγόμενο αέρα. Ήταν η ώρα του μεσημεριού, όπου σ’ αυτή τη χώρα, την πλημμυρισμένη από το φως, ο ήλιος κάνει να ατονούν η γη, ο άνθρωπος, τα λουλούδια, τα ζώα ακόμα και τα κύματα που σβήνουν στην ακτή. Ήμουν μόνος, με τα μάτια καρφωμένα στη θάλασσα…, καταγάλανη σαν τον απέραντο θόλο του ουρανού.
Κανένα σύννεφο δεν ταξίδευε, κανένα πλεούμενο δεν φαινόταν στον ορίζοντα. Το κύμα και ο αιθέρας, αιώνιοι αντίπαλοι, ελεύθεροι όπως την πρώτη μέρα, απλώνονταν στην απεραντοσύνη.
Προς τα δυτικά μια σκιά σκέπαζε τη θάλασσα, η σκιά του όρους Ιντά. Στ’ ανατολικά έλαμπε η Κύπρος. Μπροστά μου ξεμάκραινε η οροσειρά της Ταυρίδας με τις κορυφές της αιώνια σκεπασμένες από χιόνια. Και τέλος, εάν είχα φτερά θα ’μουν σε λίγες ώρες να ξεκουράζομαι κάτω από τους κέδρους του Λιβάνου. Τι μεγάλες αναμνήσεις ή κατεστραμμένα βασίλεια, στριμώχνονται γύρω μου. Η Ασία, η αρχαία Ελλάδα, η Ρώμη, το Βυζάντιο, η Βενετία!
Νεομαράσι, η Σάντα Μαρία και το σπίτι των Βενετοκλέων
ΑΝΑΠΟΛΗΣΕΙΣ
Πιο κοντά μου, ανακάλυπτα την πόλη της Ρόδου, κι αυτό τον Πύργο των Ιπποτών, του οποίου οι επάλξεις, έμοιαζαν να ζητούν το παλιό λάβαρο, που αυτές είχαν κρατήσει τελευταίες.
Ας μην απορεί, λοιπόν, κανείς, αν αναπόλησα με κάποια λύπη τη διάλυση αυτών των μοναστικών και στρατιωτικών ταγμάτων, που κάποτε ιδρύθηκαν για να πολεμήσουν και να καταστρέψουν τους Μωαμεθανούς, χωρίς, όμως, να μπορέσουν να συμφιλιώσουν την αποστολή τους, με τις απαιτήσεις μιας άλλης εποχής.
Η ακτοφυλακή, που ξεσηκώνει συχνά ενοχλητικές συζητήσεις ανάμεσα στις ναυτικές δυνάμεις, δεν θα είχε καλύτερη θέση στα χέρια ενός τάγματος που, όπως αυτό της Ρόδου, θα ξέφευγε από την επιρροή ενός οποιουδήποτε κράτους, δέχοντας στους κόλπους του, ιππότες από όλα τα Έθνη;
ΟΙ ΠΕΙΡΑΤΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
Τι υπηρεσίες δεν θα πρόσφερε στην Ευρώπη μια αστυνομία αφιλοκερδώς, που θα υπεράσπιζε ένδοξα την ασφάλεια των θαλασσών; Σήμερα η Μεσόγειος, ο ωκεανός είναι γεμάτοι από κυματιστές σημαίες, μπροστά από τις οποίες ξεφεύγουν οι πειρατές. Αλλά τα γαλλικά, τα εγγλέζικα, τ’ αμερικάνικα καράβια δεν έχουν, κι ούτε μπορούν να έχουν, την ειδική αποστολή να τους καταδιώκουν.
Οδός Ιπποτών
Κάθε κράτος, κατά τη διάρκεια της ειρήνης, στέλνει τα πλοία του να προστατέψουν τους ομοεθνείς τους σε ξένες χώρες, να προσβάλλουν εμπορικές συμβάσεις, να διαπλεύσουν τους τόπους αλιείας και τους εμπορικούς σταθμούς του και να παράσχουν βοήθεια στα εμπορικά πλοία του. Πρέπει να ’χει γίνει μια ιδιαίτερη προσβολή στη σημαία μίας δύναμης, έτσι ώστε το πολεμικό πλοίο να αφήσει τη χώρα του.
Ψάχνει, λοιπόν, μέσα στις ερημιές του ωκεανού, τον πειρατή, ο οποίος ξεφεύγει σχεδόν πάντα, γιατί ο αξιωματικός έχει περιορισμένο χρόνο για τον περίπλου του και μαζί πιο σοβαρές ασχολίες, εμπορικές διαπραγματεύσεις, φασαρίες, τα μέρη που εγκατέλειψε απότομα, τον καλούν επιτακτικά εκεί απ’ όπου ξεκίνησε.
Ένα ναυτικό που ιδρύεται με τον ειδικό σκοπό να προστατεύει από τους νέγρους και τους πειρατές, τα κοινά συμφέροντα των Εθνών, δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί πιο ολοκληρωμένα την ασφάλεια των θαλασσών;
Αφού ονειρεύτηκα για τη Ρόδο, την επιστροφή ενός ένδοξου παρελθόντος, δεν μπόρεσα πιο να επαναφέρω τη σκέψη μου χωρίς θλίψη στην τωρινή κατάσταση αυτού του νησιού, που άλλοτε βρισκόταν σε τέτοια ακμή.
Οι Ιππότες είχαν κάνει το λιμάνι της Ρόδου ναύσταθμο του στόλου τους. Εκεί βρίσκονταν τα τεράστια ναυπηγεία για τις γαλέρες και τα ασφαλή αγκυροβόλια των εμπορικών πλοίων, τα οποία υπό την προστασία της θρησκείας, ρίχνονταν σε ένα εκτεταμένο εμπόριο. 
Νότιες Σποράδες
Μετά την κατάκτηση, οι Τούρκοι στηριγμένοι στο φανατικό και πολεμικό πνεύμα, που αποτελούσε για πολύ καιρό τη δύναμή τους, χρησιμοποιούσαν τα όμορφα δάση με τους δρυς και τα πεύκα, που σκέπαζαν τα βουνά του νησιού. Οι γαλέρες που φτιάχτηκαν στη Ρόδο, μεγάλωσαν το μουσουλμανικό στόλο, που άρχισε να καταδιώκει τους Χριστιανούς. Ό ίδιος ο ελληνικός πληθυσμός ωφελήθηκε αρχικά από τους τεράστιους πόρους που πρόσφερε η εκμετάλλευση αυτής της θαυμάσιας αυτοκρατορίας σε όλο της το μεγαλείο.
Πιστοί στο εθνικό τους δαιμόνιο, που δεν διαψεύστηκε από τότε, οι Έλληνες έγιναν οι εμπορομεσίτες της Ασίας, των πόλεων της Συρίας και της Αιγύπτου. Τα μικρά πλοία τους γέμιζαν το Αιγαίο και μόλις ο Πειραιάς και τα άλλα λιμάνια της υπόδουλης Ελλάδος κορέστηκαν, οι sacolèves-τρικάταρτα καράβια, έφταναν πλήθος στη Ρόδο, που έγινε κατά κάποιο τρόπο η αποθήκη εμπορευμάτων των διαφόρων σταθμών της Ανατολής.
ΟΙ ΕΞΑΓΩΓΕΣ
Εκτός από αυτή τη γενική ναυτιλία, που απέφερε μεγάλα κέρδη στους εφοπλιστές, οι κύριες εξαγωγές της Ρόδου συνίσταντο έκτοτε σε τοπικά κρασιά και ξυλεία. Τα πορτοκάλια, τα λεμόνια τα σύκα, τα αμύγδαλα και όλοι αυτοί οι καρποί, που στην αρχαιότητα έβρισκε κανείς στη Ρόδο, και που είναι πάντα ονομαστοί, εξαπλώθηκαν στη Σμύρνη, τη Βηρυτό, παντού όπου υπήρχαν Βενετσιάνοι. 
Ρόδος
Πλούσιοι Τούρκοι, εξόριστοι πασάδες, νοίκιαζαν τα χτήματά τους σε Έλληνες καλλιεργητές, οι οποίοι πουλούσαν στην πόλη τα σιτηρά, που οι συμπατριώτες τους ήξεραν να τα διοχετεύουν σε περιοχές, όπου η πείνα έκανε αισθητή την παρουσία της. Τώρα όλα άλλαξαν και δεν θα μπορούσαμε να παραθέσουμε σε αριθμούς το αποτέλεσμα ενός εμπορίου που δεν φαίνεται πουθενά. Το στρατιωτικό λιμάνι είναι έρημο.
Τα κύματα σβήνουν στις ακτές, όπου δεν υπάρχουν πια ίχνη εργαστηρίων. Η άμμος ξερή, απλώνεται μέχρι εκεί που αρχίζουν τα τείχη. Μερικές βάρκες ηλιοκαμένων ψαράδων στην παραλία, τα δίχτυα τους απλωμένα στον ήλιο, αποκοιμισμένοι ναυτικοί στη σκιά, κάτω από τα πλαϊνά των πλοίων, μια ησυχία αιώνια, αυτή η ησυχία θανάτου που βαραίνει πάνω απ’ όλη την Τουρκία, αυτή είναι η όψη αυτού του τόπου, του τόσο ζωντανού άλλοτε, και που θ’ αντηχούσε τις φωνές των ναυτών, αν μια έξυπνη Κυβέρνηση, μπορούσε να εκμεταλλευτεί ωφέλημα τα στοιχεία ευημερίας αυτού του όμορφου τόπου.
ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ
Αν δεν υπάρχει τίποτα να πει κανείς για το τωρινό εμπόριο της Ρόδου, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε καθόλου τους πόρους που διαθέτει αυτή η εύφορη γη, που η συγκομιδή τους, άλλοτε τόσο άφθονη, δεν φτάνει πια να θρέψει είκοσι πέντε χιλιάδες κατοίκους.
Η πιο σημαντική παραγωγή είναι τα κρασιά. Μολονότι έχουν κριθεί καλά δεν προσφέρονται για αξιόλογες εξαγωγές. Τα κρασιά της Ανατολής είναι γλυκά ή ζαλίζουν και δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τη συνηθισμένη κρίση των Γάλλων. 
Χωρικοί της Ρόδου. 20ός αιώνας-Μεσοπόλεμος
Μόνο το κρασί της Ρόδου, μετριασμένο με νερό, όπως τα γαλλικά, θα αντικαθιστούσε με αξιώσεις, κυρίως, λόγω τιμής, τα κρασιά της Ευρώπης. Το αμπέλι μεγαλώνει χωρίς κόπο και απαιτεί ελαφριά δουλειά. Αλλά αν καλλιεργούνταν καλύτερα κι αν οι πιο απλές κατασκευαστικές αρχές ήταν γνωστές στους αμαθείς τρυγητές, η Ρόδος θα παρήγαγε πολύτιμα κρασιά, το ίδιο περιζήτητα όσο και τα γευστικά φρούτα της, που αυτή τη στιγμή είναι σχεδόν τα μόνα προϊόντα που στέλνονται στις γειτονικές ακτές.
Πότε-πότε φτάνει ένα πλοίο, που έρχεται να πάρει ξυλεία για την κατασκευή του λιμανιού της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, ο διοικητής πληρώνει Έλληνες, που κόβουν αδιακρίτως τα δέντρα, που είναι ακόμα όρθια στο εσωτερικό του νησιού. Οι Τούρκοι, όμως, δεν προβλέπουν τίποτα, και δεν σκέπτονται ποτέ το μέλλον. Κανείς δεν επιτηρεί τους εργάτες, που καταστρέφουν τους όμορφους λόφους, των οποίων οι δρυς και τα έλατα έχουν ανυπολόγιστη αξία για τους μικρούς στόλους των Σποράδων και των Κυκλάδων, όπου δεν υπάρχει ούτε ένα δέντρο.
Το νησί είναι γεμάτο ελιές, μαστιχόδεντρα και τερεβίνθους. Οι βαθιές κοιλάδες του, οι πλαγιές των βουνών είναι γεμάτες από αυτά τα δεντράκια, που εξαιτίας της έλλειψης ή της φτώχειας του αφεντικού, μένουν χωρίς περιποίηση.
Μερικοί Έλληνες έχουν μεγάλα πατητήρια, μέσα στα οποία πετούν ανακατεμένες τις καλές ελιές μαζί με τις μαραμένες που ξεφλουδίζουν καθώς πέφτουν τα πουλιά, μέσα στα εγκαταλειμμένα χωράφια. Το πηκτό λάδι καταναλώνεται από τους κατοίκους, και ούτε αυτό βγαίνει από τη Ρόδο. Όλα τα νησιά, όλες οι ακτές της Ανατολής, έχουν δάση από ελιές, που μεγαλώνουν και πεθαίνουν στην τύχη, μέσα στην ερημωμένη ύπαιθρο. Η μαστίχα χρησιμεύει για να αρωματίζει ένα ποτό, πολύ ευχάριστο στη γεύση, στο οποίο δίνει και το όνομά της και που οι Έλληνες και οι Εβραίοι αφήνουν για τους Τούρκους.
F.E.R.T.
Με λίγα λόγια η Ρόδος εξάγει ξυλεία, ξερά φρούτα, ελιές, πολύ ωραία σφουγγάρια, που υπάρχουν κοντά στο νησί. Οι εισαγωγές περιορίζονται στα απαραίτητα σιτηρά για τον πληθυσμό, που δεν ξέρει να πάρει από τη γη της το σιτάρι και το καλαμπόκι, που θα μπορούσαν να παραχθούν πολύ εύκολα.
Καμιά τριανταριά βάρκες αρκούν γι’ αυτό το εμπόριο. Μόνο οι Έλληνες ταξιδεύουν, πάνε κι έρχονται, φεύγουν με μερικά κιβώτια και φέρνουν πίσω ένα μικρό φορτίο σιτηρών. Αυτά, όμως, τα καράβια, που βγαίνουν με λύπη από το λιμάνι και ξανάρχονται να αράξουν πάνω στην άμμο, δεν μπορούν να ονομαστούν στόλος. Αυτές οι πενιχρές ανταλλαγές, που γίνονται από κλέφτες ναυτικούς, δεν θα μπορούσαν να διεκδικήσουν το όνομα των εμπορικών συναλλαγών. Δεν έμεινε τίποτα στη Ρόδο, από τη δύναμη του καλότυχου νησιού, που με τις γαλέρες αντιστεκόταν στους διαδόχους του Αλεξάνδρου και στους βαρβάρους.
ΚΑΝΕΝΑ ΙΧΝΟΣ!
Δεν υπάρχει πια ίχνος από αυτή την ευημερία των δύο αιώνων, που κρυβόταν κάτω από το λάβαρο του Σταυρού.
Το νησί δεν είναι πια παρά μια εκπληκτική σαβάνα, όπου η φύση χύνει ελεύθερα όλους τους θησαυρούς μιας άγριας βλάστησης, που ο άνθρωπος δεν έρχεται ποτέ να κατευθύνει ή να περιορίσει.
Μέσα στον χλωμό φάρο που φέγγει τη νύχτα πάνω στον Πύργο των Αράβων, οι θαλασσοπόροι δεν βλέπουν σήμερα παρά μόνο ένα αναγνωριστικό σημείο για να αποφεύγουν αυτή τη γη, πάνω στην οποία, καιρό τώρα, δεν βλασταίνουν παρά άχρηστα λουλούδια. 
Αμεδαίος IV της Σαβοΐας
Παρ’ όλα αυτά τα αυστριακά ατμόπλοια, που πάνε στη Σμύρνη, τη Βηρυτό, πιάνουν λιμάνι στη Ρόδο και πολλά εμπορικά πλοία έρχονται να καθαρίσουν την καραντίνα τους, πριν τραβήξουν για τον βορρά. Ίσως, αυτή η καινούρια ναυσιπλοΐα δώσει μεγαλύτερη κίνηση στο νησί. Ίσως, οι περαστικοί, οι ταξιδιώτες των πλοίων αναψυχής-les voyageurs des paquebots, οι καπετάνιοι των πλοίων, βρουν να πουλήσουν και να αγοράσουν κάτι σ’ αυτό το σιωπηλό λιμάνι. Ας το ελπίσουμε. Όμως, μόνο ένα δυνατό τράνταγμα μπορεί να βγάλει αυτό το νησί από το βαθύ λήθαργο μέσα στον οποίο έχει πέσει, όπως όλη η Αυτοκρατορία.
Δυνατές φωνές διέκοψαν τις σκέψεις μου και με κάλεσαν κοντά στους συνταξιδιώτες μου. Ήταν αργά κι απ’ το βουνό ψηλά, είδαμε τον ήλιο να σβήνει μέσα στα κύματα.
Οι Σποράδες φάνηκαν να βυθίζονται μαζί του, οι κοιλάδες σκοτείνιασαν και η νύχτα έπεσε μαλακά, φέρνοντας με τον ερχομό της μια βαθιά ηρεμία.
Την επόμενη μέρα, η φρεγάδα “Le Perle”, άνοιξε πανιά για την Αθήνα».
ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ: Οι ιταλικές Μυστικές Υπηρεσίες για τον λαογράφο Α. Βρόντη
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Έτσι το γράφει αντί Fortitudo
2. Κ. Τσαλαχούρης, «Επέτειος: Τα 100 χρόνια της ιταλικής κατοχής-Πώς πλάστηκε ο μύθος του ψευδεπίγραφου FERT ότι η κατάληψη (1912), αποτελεί συνέχεια του Αμεδαίου της Σαβοΐας (1310)»-Εφημερίδα «Η Ροδιακή», 10.5.2012-Μετάφραση: Η δύναμη αυτού κράτησε τη Ρόδο.
