Στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα, στον 43ο στίχο, η Κάρπαθος αναφέρεται ως «Κάρπαθος ἠνεμόεσσα». Έτσι, από την εποχή του Ομήρου, η Κάρπαθος ταξιδεύει απομονωμένη στο Καρπάθιο Πέλαγος, διατηρώντας ανόθευτο το ποιητικό της ταλέντο από γενεά σε γενεά. Μέσα στο φτερούγισμά τους, τα Καρπάθικα «ἔπεα πτερόεντα», αφήνουν να φανεί η λαϊκή φιλοσοφία, οι ηθικοί κανόνες και δοξασίες και γενικά η ζωή στο νησί διά μέσου των αιώνων.
Η Ρήνα Καλαφάτη-Λυτού γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Βωλάδα της Καρπάθου και σε νεαρή ηλικία μετανάστευσε στην Αμερική, όπου έζησε για πολλά χρόνια και μετά την συνταξιοδότηση του συζύγου της Ηλία Λυτού, επέστρεψαν στην Κάρπαθο. Στο πήγαινε – έλα πάνω από τον Ατλαντικό κουβαλούσε μαζί της το ποιητικό της ταλέντο, και σαν τον διπρόσωπο θεό Ιανό των Ρωμαίων, έβλεπε και στις δυο μεριές του ωκεανού, αποκτώντας την ευκαιρία να περιγράψει την ζωή στην Κάρπαθο και στην Καρπαθιακή παροικία στην Αμερική.
Το βιβλίο της Ρήνας «Το Ταλέντο μου» μας φέρνει πίσω στην Κάρπαθο του περασμένου αιώνα. Αρχίζει από τα μαθητικά της χρόνια, όταν τα κορίτσια φορούσαν την μπλε ποδιά με το άσπρο γιακαδάκι και με το κτύπημα της πρωινής καμπάνας ξεκινούσαν για το σχολείο. Κάθε Κυριακή τα παιδιά μαζεύονταν στο προαύλιο του σχολείου και ομαδικά πήγαιναν στην εκκλησία και οι πιο καλλίφωνες πήγαιναν στο ψαλτήρι με τον δάσκαλο και χοράρχη τους. Για μια στιγμή σταματά ο χρόνος και μέσα από τις μαντινάδες η σκέψη μας επιστρέφει στους δασκάλους της εποχής με την αυστηρότητα τους, αλλά και την επιμονή προς μάθηση.
Ο χρόνος αρχίζει να κάνει κύκλους και οι μαντινάδες μας οδηγούν στα στάδια της ζωής, από την γέννηση, την βάπτιση, τον αρραβώνα, τον γάμο και ενδιάμεσα τις ονομαστικές γιορτές. Φθάνουμε μέχρι τον θάνατο που οι μαντινάδες γίνονται μοιρολόγια, αλλά ο κύκλος της ζωής συνεχίζεται. Με την γέννηση του κάθε παιδιού που παίρνει το όνομα του παππού, της γιαγιάς ή κάποιου αποθανόντος προγόνου ή συγγενή, ο νεκρός ανασταίνεται και η ζωή του συνεχίζεται. Γι’ αυτό, σύμφωνα με το κληρονομικό έθιμο που τότε ίσχυε στην Κάρπαθο, το νεογέννητο κληρονομούσε την κτηματική περιουσία του προγόνου του οποίου έπαιρνε το όνομα.
Από το Παρασπόρι της Σαρίας μέχρι τον Κάστελλο στον Αφιάρτη οι μαντινάδες της Ρήνας μάς περιφέρουν σ’ όλη την Κάρπαθο. Περνούμε μέσα από τα πετρόκτιστα σοκάκια των δώδεκα χωριών του νησιού, απολαμβάνουμε τις ομορφιές τους και μαθαίνουμε τα ιστορικά γεγονότα που έζησαν από την αρχαιότητα μέχρι των ημερών μας. Και όπως διαβαίνουμε μέσα από τα μονοπάτια πηγαίνοντας από το ένα χωριό στο άλλο, σταματούμε στα μετόχια όπου μας φιλεύουν με σταφύλια, σύκα, αχλάδια, απίδια και με άλλα φρούτα της εποχής, δεν λείπουν οι καλαούροι (σαλιγκάρια) και οι αμανήτες (μανιτάρια), και ξεδιψούμε πίνοντας νερό από τις πηγές, που και αυτές μας καλωσορίζουν με μαντινάδες.
Ωσάν «τον πεύκο τον καλυωτό, απού ’το στην Πατέλλα» που εξομολογείται για αγάπες και έρωτες, που πέρασαν κάτω από την σκιά του, έτσι και μια μαρωνά με μια χουρμαδιά μέσα στο χωριό τραγουδούν τις δικές τους ιστορίες όπως έμειναν στην μνήμη των παιδιών. Ξεχωρίζουν οι έμμετρες διηγήσεις τριών πανύψηλων δέντρων σε μια ρεματιά. Το πρώτο ονειρευόταν πως θα γινόταν σκαλιστό μπαούλο για να φυλάνε τα τιμαλφή, το δεύτερο πως θα γινόταν τρικάταρτο βασιλικό πλοίο για να ταξιδεύουν βασιλιάδες και πρίγκηπες και το τρίτο πως θά’μενε πανύψηλο και μεγαλόπρεπο για να εντυπωσιάζει τους περαστικούς.
Αλλά όπως μας διηγούνται οι μαντινάδες, τα χρόνια πέρασαν και τα όνειρα έμειναν όνειρα. Από το πρώτο δέντρο έφτιαξαν «παχνί» για να βάζουν άχερα να τρων τα ζώα, το δεύτερο έγινε ψαρόβαρκα και το τρίτο το έκοψαν και κατέληξε ξυλεία στο εργαστήρι ενός μαραγκού. Μέσα στον χρόνο γεννήθηκε ένα μωρό και το έβαλαν στο «παχνί», όπως οι βοσκοί έβαλαν τον Ιησού στην φάτνη. Η ψαρόβαρκα ήταν αυτή που ταξίδευε ο Ιησούς με τους μαθητές του στην λίμνη της Γεννησαρέτ και με τα ξύλα από το πανύψηλο δέντρο έφτιαξαν τον σταυρό που σταύρωσαν τον Ιησού.
Ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην διδασκαλία, στα ηθικά διδάγματα και στο τελετουργικό του Χριστιανισμού. Εκατοντάδες εκκλησίες και εξωκλήσια υπάρχουν στην Κάρπαθο αφιερωμένα στον Χριστό, την Παναγία και σε δεκάδες Αγίους. Μέσα στις μαντινάδες διαφαίνεται η διδασκαλία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, μαθαίνουμε πώς χάθηκε ο παράδεισος και πώς τον ξανακέρδισε η ανθρωπότητα. Με μαντινάδες επικοινωνούν οι Καρπάθιοι με τους Αποστόλους και τους Αγίους.
Έρχεται το Δωδεκαήμερο με τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα. Τα παιδιά παίρνουν ένα γύρω τα σπίτια του χωριού να πουν τα κάλαντα και να πάρουν τον οβολό τους. Στην Αμερική, αυτή την δουλειά την έχουν αναλάβει οι σύλλογοι, επισκέπτονται τα Καρπάθικα σπίτια και τις Καρπαθιακές επιχειρήσεις και μαζί με τους εορταστικούς χαιρετισμούς μεταφέρουν και τις αναμνήσεις τους από το μακρινό τους νησί. Οι εισπράξεις προορίζονται για το χωριό τους, το σχολείο, την εκκλησία, για κάποιο εξωκλήσι ή για κάποιον άλλο κοινωφελή σκοπό.
Έρχεται η άλλη μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης, το Πάσχα με το βυζάντι (αρνί στο φούρνο) και τα κόκκινα αυγά, αλλά και με την Μεγάλη Παρασκευή. Μεγάλη θλίψη επικρατεί σε όλο το χωριό, «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα …». Η Καμπάνα της εκκλησίας χτυπά πένθιμα, ο κόσμος τρώγει φακή με ξύδι και χωρίς λάδι για να συμπαρασταθεί στον εσταυρωμένο Θεάνθρωπο, που αντί νερό τον πότισαν ξύδι.
Για το στόλισμα του επιταφίου, οι γυναίκες μαζεύουν βιολέτες και ό,τι άλλα λουλούδια υπάρχουν στις αλετάνες και στις γλάστρες τους, τα κορίτσια πηγαίνουν στους αγρούς να μαζέψουν μαργαρίτες και τα ασπροκίτρινα κρινάκια που τα λέγαν δάκρυα. Παρόντα και στο στόλισμα του επιταφίου είναι και τα κορίτσια που κάνουν ματσάκια τα λουλούδια και τα δίνουν στις γυναίκες που στολίζουν τον επιτάφιο.
Η θρησκευτική λατρεία των Καρπαθίων δεν περιορίζεται στην Κάρπαθο, περιλαμβάνει επισκέψεις και σε ιερούς τόπους λατρείας της Χριστιανοσύνης. Στα Ιεροσόλυμα ανεβαίνουν τον Γολγοθά, στον Ιορδάνη ποταμό αναβαπτίζονται και στην Βηθλεέμ επισκέπτονται το σπήλαιο που γεννήθηκε ο Ιησούς. Ανεβαίνουν στην Κορυφή του όρου Σινά, όπου ο Θεός έδωσε τις δέκα εντολές στον Μωυσή και σταματούν στο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης για να προσευχηθούν. Στην Κωνσταντινούπολη επισκέπτονται την Αγιά Σοφιά και το Φανάρι. Όλα περιγράφονται με μαντινάδες, αλλά με πίστη και σεβασμό.
Το εξοχικό σπίτι της Ρήνας στο Πίνι της Βωλάδας έχει μετατραπεί σε λαογραφικό μουσείο, όπου εκτίθενται σκεύη και αντικείμενα από την ζωή της Καρπάθου του περασμένου αιώνα (χερόμυλος, καύκαλος, τουπί και άλλα). Μπροστά στο κάθε ένα υπάρχει και ένα χαρτί που με μαντινάδες διηγείται την ιστορία και την λειτουργία του. Η εικόνα συμπληρώνεται με το οικογενειακό εξωκλήσι του Αγίου Ραφαήλ που βρίσκεται εκεί κοντά.
Με γλαφυρό τρόπο ο Αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Μαυρολέων προλογίζει το βιβλίο και με καλλιτεχνική δεξιοτεχνία το διακοσμεί η Ευαγγελία Βουλγαράκη. Η παρουσίαση του βιβλίου έγινε στην αίθουσα εκδηλώσεων της μονής του Αγίου Γεωργίου στις Βάσσες, όπου σημείωσε μεγάλη επιτυχία με την συμμετοχή εκατοντάδων Καρπαθίων και αρκετών άλλων που ήλθαν από άλλα μέρη της Ελλάδος. Το βιβλίο εκδόθηκε δαπάνη της συγγραφέως σε 1000 αντίτυπα και τα έσοδα από την διάθεση του βιβλίου διατίθενται υπέρ της Μονής του Αγίου Γεωργίου.
Την ίδια περίπου εποχή που η Ρήνα μετανάστευσε στην Αμερική μετανάστευσα και εγώ και για πολλά χρόνια συνεργαστήκαμε στην πραγματοποίηση των σκοπών των Καρπαθιακών Συλλόγων. Πολλές φορές, στην έκδοση λευκωμάτων και άλλων εκδόσεων ζητούσα την βοήθεια του ποιητικού της ταλέντου που το πρόσφερε απλόχερα, αν και ήταν πολύ απασχολημένη. Αλλά όπως της έλεγα: «Όταν θέλεις να κάμεις την δουλειά σου, βρες κάποιον που είναι πολύ απασχολημένος, αυτός θα βρει τον καιρό», και πράγματι η Ρήνα εύρισκε τον καιρό.
Η προσφορά της Ρήνας δεν περιοριζόταν στο ποιητικό της ταλέντο, βοηθούσε και στην πραγματοποίηση των σκοπών και εκδηλώσεων των συλλόγων μας. Πολλές φορές στις διάφορες συλλογικές εκδηλώσεις προσφέρονταν Καρπάθικα παραδοσιακά φαγητά, προσφορά των συμπατριωτισσών μας. Σε μια τέτοια εκδήλωση χρειάστηκε να τηλεφωνήσω σε τέσσερες – πέντε συμπατριώτισσές μας για να φτιάξουν από ένα τσουκάλι ντολμαδάκια. Άρχισα από την Ρήνα, η οποία με ρώτησε πόσα ντολμαδάκια χρειάζονται, και όταν της είπα τέσσερα με πέντε τσουκάλια, μου απάντησε: «Θα φτιάξω ένα καζάνι».
Επειδή το βιβλίο της Ρήνας αναφέρεται και στην Καρπαθιακή Παροικία της Αμερικής, νομίζω ότι βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου θα πρέπει να γίνει και στην Αμερική. Άλλωστε η Καρπαθιακή Παροικία του New Jersey διαθέτει συλλόγους και ανθρώπους με τα απαιτούμενα προσόντα, πολλοί των οποίων, τύχη αγαθή, κατάγονται από το χωριό της Ρήνας και έχουν πλαισιώσει τους Καρπαθιακούς συλλόγους.
Karpathos travels with the poetic “Talent” of Rina’s Lytou
By Manolis Cassotis
In the Homeric Hymn to Apollo, in verse 43, Karpathos is referred to as “Karpathos ἠνεμοεσσα (windy)”. Thus, since the time of Homer, Karpathos has been traveling isolated in the Karpathian Sea, preserving its poetic talent unadulterated from generation to generation. In their fluttering, the Karpathian “ἔπεα πτερόεντα (flying poems)” reveal the folk philosophy, the moral rules and beliefs and generally the life on the island through the centuries.
Rina Kalafati-Lytou was born and raised in Volada, Karpathos, and at a young age she immigrated to America, where she lived for many years and after the retirement of her husband, Elias Lytos, they returned to Karpathos. She carried her poetic talent with her as she traveled across the Atlantic, and like the two-faced Roman god Janus, she saw both sides of the ocean, gaining the opportunity to describe life in Karpathos and the Karpathian community in America.
Rina’s book “My Talent” takes us back to last century’s Karpathos. It begins with her school years, when girls wore blue aprons with white collars and with the ringing of the morning church bell they set off for school. Every Sunday the children gathered in the schoolyard and went to church together and the girls with the best voices went to the psalter with their teacher and choirmaster. For a moment, time stops and through the mantinades our thoughts return to the teachers of that time with their strictness, but also their perseverance in learning.
Time begins to circle and the mantinades lead us through the stages of life, from birth, baptism, engagement, marriage and in between the name-days celebrations. We reach death when the mantinades become obituaries, but the cycle of life continues. With the birth of each child who takes the name of the grandfather, grandmother or a deceased ancestor or relative, the deceased is resurrected, and his life continues. Therefore, according to the hereditary custom that was then in force in Karpathos, the newborn inherited the land property of the ancestor whose name he took.
From Paraspori in Saria to Kastello in Afiartis, Rina’s mantinades take us all over Karpathos. We pass through the stone-built alleys of the twelve villages of the island; we enjoy their beauty and learn about the historical events that have taken place from antiquity to our days. And as we travel through the paths going from one village to another, we stop at the “metochia” (hamlets) where they treat us with grapes, figs, pears, apiaries and other fruits of the season, there is no shortage of “kalaouri” (snails) and “amanites” (mushrooms), and we quench our thirst by drinking water from the running springs, which also welcome us with mantinades.
Like “the shadowy pine tree, in Patella” that confesses about loves and romances that have passed under its shadow, so too a mulberry and a date tree in the village sing their own stories as they remain in the children’s memory. The rhymed stories of three towering trees in a ravine stand out. The first dreamed of becoming a carved trunk to store valuables, the second of becoming a three-masted royal ship for kings and princes to travel on, and the third of remaining tall and majestic to impress passersby.
But as the mantinades tell us, the years passed, and the dreams remained dreams. From the first tree they made a “crib” to feed the animals, the second became a fishing boat and the third was cut down and ended up as lumber in a carpenter’s workshop. In time, a baby was born and placed in the “crib”, just as the shepherds placed Jesus in the manger. The fishing boat was the one in which Jesus traveled with his disciples in the lake Gennesaret and with the wood from the towering tree they made the cross on which they crucified Jesus.
A large part of the book refers to the moral teachings and ritual of Christianity. Hundreds of churches and chapels exist in Karpathos dedicated to Christ, the Virgin Mary and dozens of Saints. In the mantinades, the teaching of the Old and New Testaments is revealed, we learn how paradise was lost and how humanity regained it. Through mantinades, the Karpathian communicate with the Apostles and the Saints.
The Twelve Days of Christmas, New Year’s Eve and the Lights are coming. The children go around the houses of the village to sing carols and collect their obol. In America, this work has been undertaken by societies, they visit the Karpathian houses and businesses and along with the festive greetings they also convey their memories from their distant island. The proceeds are intended for their village, the school, the church, for a chapel or for some other charitable cause.
The other great Christian holiday is coming, Easter with “byzanti” (roasted lamb) and red eggs, but also with Good Friday. Great sadness prevails throughout the village, “Today the sky is a black, today is a black day…” The church bell rings mournfully, people eat lentils with vinegar and without oil to support the crucified Godman, who was given vinegar to drink instead of water.
For the decoration of the epitaph, the women gather violets and whatever other flowers are in their garden, the girls go to the fields to gather daisies and the white-yellow lilies that were called tears. They are also present at the decoration of the epitaph, making bunches of the flowers and giving them to the women who decorate the epitaph.
The religious worship of the Karpathians is not limited to Karpathos, it also includes visits to holy places of worship of Christianity. In Jerusalem they climb Golgotha, in the Jordan River they are rebaptized and in Bethlehem they visit the cave where Jesus was born. They climb to the top of Mount Sinai, where God gave the Ten Commandments to Moses and stop at the monastery of Saint Catherine to pray. In Constantinople they visit Hagia Sophia and the Phanar. Everything is described with mantinades, but with faith and respect.
Rina’s country house in Pini, Volada, has been transformed into a folklore museum, where utensils and objects from the life of Karpathos in the past century are exhibited: hand mill, kaykalos (bread kneading wooded pot), toupi (cheese colander boom) and others. In front of each one there is a paper that tells its history and function with mantinades. The picture is completed with the family chapel of Saint Raphael, which is located nearby.
Archimandrite Kallinikos Mavroleon prefaces the book in a vivid manner and Evangelia Voulgaraki decorates it with artistic skill. The presentation of the book took place in the event hall of the monastery of St. George in Vasses, where it was a great success with the participation of hundreds of Karpathians and several others who came from other parts of Greece. The book was published at the author’s expense in 1000 copies and the proceeds from the sale of the book are donated to the Monastery of St. George.
At about the same time that Rina immigrated to America, I also immigrated, and for many years we collaborated in realizing the goals of the Karpathian societies. Many times, in publishing albums and other publications, I asked for the help of her poetic talent, which she offered generously, although she was very busy. But as I used to tell her: “When you want to do your job, find someone who is very busy, he will find the time,” and indeed Rina found the time.
Rina’s contribution was not limited to her poetic talent; she also helped in the realization of the goals and events of our societies. Many times, at the various society events, traditional Karpathian foods were served, offered by our compatriots. At one such event, I had to call four or five of our compatriots to make dolmades one pot each. I started with Rina, who asked me how many pots were needed, and when I told her four or five pots, she replied: “I will make a cauldron.”
Because Rina’s book also refers to the Karpathian Community of America, I think that its presentation should also take place in America. After all, the Karpathian Community of New Jersey has societies and people with the required qualifications, many of whom, as luck would have it, come from Rina’s village and are active in the Karpathian societies.
