Οι πρώτες αναφορές για την Πάτμο υπάρχουν στην Ελληνική μυθολογία και αναφέρεται κατά μια εκδοχή σαν ο τόπος που ζούσε τον έρωτα της η Σελήνη με τον Ενδυμίωνα.
Υπάρχουν αναφορές μάλιστα ότι το νησί το είχε υπό την προστασία της η θεά Άρτεμις, για αυτό και λατρευόταν η Άρτεμις Πατμία και ο Απόλλωνας. Παρόλο που δεν έχουν γίνει εκτεταμένες αρχαιολογικές ανασκαφές, είναι σίγουρο ότι στη θέση του σημερινού μοναστηριού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, υπήρχε αρχαιοελληνικός ναός της Πατμίας Αρτέμιδος, όπως μαρτυρούν σχετικές επιγραφές και οι σωζόμενοι κίονες.
Στη θέση Καστέλι υπάρχουν αρχαιολογικά ίχνη πόλης του 4ου π.χ αιώνα. Ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχαν αρχαίοι οικισμοί και σε άλλα σημεία του νησιού. Λόγω της βραχώδους συστασής της και το άγονο του εδάφους της, η Πάτμος χρησιμοποιούνταν ως τόπος εξορίας τόσο από τους Ρωμαίους όσο και από τους Βυζαντινούς. Χρησιμοποιήθηκε επίσης ως καταφύγιο και ορμητήριο Αράβων πειρατών που εκμεταλεύονταν τους πολυάριθμους προστατευμένους όρμους της.
Η Πάτμος αποκτά τη σημερινή της αίγλη από την εποχή που ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ο θεολόγος εξορίζεται από την Έφεσο κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Δομητιανού. Απομονωμένος στη σπηλιά της Αποκάλυψης όπως είναι γνωστή σήμερα, ο Ιωάννης γράφει το Θεόπνευστο βιβλίο της Αποκάλυψης. Όλες οι παραδόσεις γύρω από τον αγαπημένο μαθητή του Χριστού μαρτυρούν πως ο χριστιανισμός επικράτησε από νωρίς στο νησί καθώς το δείχνουν και ίχνη παλαιοχριστιανικών ναών και αντικειμένων.
Κατά την περίοδο της Αραβοκρατίας, η Πάτμος είναι σχεδόν έρημη. Ένας προικισμένος και μορφωμένος μοναχός ο Χριστόδουλος ο Λατρηνός, το 1088 ζητάει και του παραχωρείται όλο το νησί, από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ τον Κομνηνό, για να ιδρύσει μοναστήρι προς τιμή του Ευαγγελιστή.
Οι αξιωματούχοι που στέλνονται από τον Αλέξιο για επιτόπιο έλεγχο στην αναφορά τους περιγράφουν το νησί ερημωμένο και με τα μελανότερα χρώματα, πράγμα που μετράει πολύ στην απόφαση του για την παραχώρηση. Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει μια καταπληκτική ανάπτυξη της Πάτμου χάρη στην ακτινοβολία του Μοναστηριού, που το οργάνωσε υποδειγματικά ο μετέπειτα όσιος της ορθοδοξίας, Χριστόδουλος.
Η ίδρυση της μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, σήμανε την γένεση ενός πολιτιστικού – πνευματικού – θρησκευτικού κέντρου, που αποτελεί σημείο αναφοράς όλου του χριστιανικού κόσμου. Μετά την τετάρτη σταυροφορία η Πάτμος περιήλθε στους Βενετούς το 1207. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453, κατέφυγαν σε αυτό πρόσφυγες από την Θράκη. Το 1461 ο πάπας έθεσε την Πάτμο υπό την προστασία του.
Από την ίδρυση της μονής το νησί γνωρίζει συνεχή άνθιση. Η περίοδος της τουρκοκρατίας ξεκινάει το 1522 αλλά τα ιδιαίτερα προνόμια που δίνονται από τους Οθωμανούς στη μονή, της επέτρεψαν να συνεχίσει τις δραστηριότητες της. Το πλούσιο σε έγγραφα αρχείο της μονής μας δείχνει πως οι δραστηριότητες αυτές υπήρξαν ποικίλες σε όλους τους τομείς της ζωής του νησιού και των κατοίκων του.
Από τον 16ο αιώνα και μετά η έντονη πνευματική και οικονομική δραστηριότητα απλώθηκε και έξω από το κάστρο του μοναστηριού, όπου αναπτύχθηκε μια ακμάζουσα κοινότητα. Καπετάνιοι, έμποροι, τεχνίτες έχτισαν τα αρχοντικά τους και εγκαταστάθηκαν στη Πάτμο γεμίζοντας την με αγαθά από ανατολή και δύση. Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη συνοδεύτηκε από αντίστοιχη πνευματική κίνηση και μεγάλη ανάπτυξη στις τέχνες, στη ζωγραφική, στη μικροτεχνία και στα γράμματα.
Σημαντικό γεγονός είναι η ίδρυση της Πατμιάδος του γένους σχολής τον 18ο αιώνα που θα παίξει σημαντικό ρόλο στην αναγέννηση του έθνους. Στους κόλπους της σχολής αναδείχτηκαν εκτός από τον ιδρυτή της Μακάριο Καλογερά, σπουδαίες φυσιογνωμίες των γραμμάτων και της εκκλησιαστικής δράσης.
Δημήτριος Θέμελης
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ
Ο Δημήτριος Θέμελης γεννήθηκε στην Πάτμο ανάμεσα στο το 1772-1774. Σπούδασε στην Πατμιάδα σχολή και στην Κωνσταντινούπολη. Μετά το τέλος των σπουδών του δούλεψε σαν οικοδιδάσκαλος στην Μολδαβία. Μυήθηκε στην φιλική εταιρεία και είχε το βαθμό του Απόστολου, για αυτό στάλθηκε στα νησιά του Αιγαίου για να ξεσηκώσει τους Έλληνες. Στην Σμύρνη προδόθηκε από τον Μητροπολίτη και από δημογέροντες και αναγκάστηκε να κρυφτεί στην Πάτμο μέχρι το ξεκίνημα της επανάστασης.
Στην Πάτμο η επανάσταση ξεκίνησε στις 12 Απριλίου του 1821 από τον Δημήτριο Θέμελη που μαζί με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλο Παγκώστα, ύψωσαν την επαναστατική σημαίνα στη Χώρα της Πάτμου. Ο Θέμελης πήρε μέρος σε πολλές ναυτικές επιδρομές στα παράλια της μικράς Ασίας και στην πολιορκία και άλωση της Τρίπολης. Υπήρξε προεστός μέλος του Βουλευτικού και πληρεξούσιος της Πάτμου στην στην Β’ Εθνοσυνέλευση του Άστρους, το 1823.
Το 1825 διορίστηκε από το εκτελεστικό μέλος τριμελούς προσωρινής επιτροπής με σκοπό την διεύθυνση των πολεμικών και πολιτικών πραγμάτων στη Δυτική Ελλάδα, πράγμα που τον έφερε στο Μεσολόγγι, όπου αγωνίστηκε και σκοτώθηκε στις 26 Μαρτίου του 1826. Προτομή του υπάρχει στον κήπο των Ηρώων στο Μεσολόγγι και στην κεντρική πλατεία της Σκάλας στην Πάτμο. Ο γιός του Ιωάννης Θέμελης ήταν κι αυτός αγωνιστής της επανάστασης του 1821.
